Պոլսահայ հայտնի գրող, լրագրող, լեզվաբան և բազմաթիվ գրքերի հեղինակ Սևան Նշանյանը ՍիվիլՆեթին պատմում է Թուրքիայում սկսված ցույցերի, գործող կառավարության քաղաքականության և հնարավոր սցենարների մասին: Նշանյանը մայիսին դատապարտվել էր 13,5 ամսվա ազատազրկման` մեղավոր ճանաչվելով սրբապղծության և մահմեդականների կրոնական զգացմունքները ոտնահարելու մեջ: Հարցազրույցը կարող եք դիտել այստեղ:
Թուրքիայում տեղի է ունենում միաժամանակ երկու երևույթ: Մի կողմից քաղաքական հիմք չունեցող, գաղափարախոսություններից զուրկ շատ գրավիչ և դուրեկան հասարական տարբեր շերտերի մասնակցությամբ սկսվող լայնածավալ շարժում է, որը ուզում է ասել՝ «այլևս բավական է»: Մյուս կողմից՝ առկա են լուսանցքային ձախակողմյան խմբեր, որոնք թուրքական երկար ժամանակ քաղաքական կյանքում միայն գոյատևում են և փորձում են առիթից օգտվել: Ես համզոված եմ, որ վերջիններս խորքային կապեր ունեն ոստիկանության և պետության հետ: Այսինքն՝ Գեզի զբոսայգում երկու հոսանք կա:
– Սևան, միայն ձախակողմյան խմբավորումնե՞րն են, որ փորձում են օգտվել առիթից: Չկա՞ն արդյոք քեմալիստներ, հանրապետականներ և խորքային պետության կցորդներ, որոնք նույնպես փորձում են օգտվել առիթից:
– Թուրքիայում այլևս դժվարանում է տարբերել քո ասած խմբերին և ձախակողմյաններին: Օրինակ՝ դժվար է ասել, թե Թուրքիայի կոմունիստական կուսակցությունից, բանվորական կուսակցությունից և մնացյալ խմբավորումներից որը կապեր չունի ոստիկանության և ազգային հետախուզության: Այս խմբերը բավական շատ մարդկանցով են ներկայացված հրապարակում և փորձում են սադրանք կազմակերպել տեղի ունեցածին, սակայն այս ցույցերը համով դարձնողները նրանք չեն. Թուրքիայում հայացքը արևմուտք թեքած, ժամանակակից աշխարհի հետ կապված, փոփոխություններ ցանկացող մարդկանց մեծամասնությունը այսօր աջակցում են այս շարժմանը: Եվ ես կարծում եմ՝ սա բավական ուրախալի է:
– Դուք ասացիք, որ բողոքարարները ասում են՝ այլևս հերիք է: Ո՞ւմ է ուղղված նրանց կոչը՝ Էրդողանի՞ն, թե՞ նրա «Արդարություն և զարգացում» կուսակցությանը:
– Կարծում եմ՝ Էրդողանին: Քանի որ ցուցարարների մեծ մասը, չեմ կարծում, բավարար քաղաքական մեկնաբանություններ անելու ունակություններ ունենա: Սակայն, մյուս կողմից, այս կառավարությունը 11 տարվա մեջ Թուրքիան բոլորովին նոր մակարդակի հասցրեց, ինչը, չեմ կարծում, բողոքելու տեղիք է տալիս: Բայց մյուս կողմից՝ վերջին երկու տարվա ընթացքում Էրդողանի մոտ ծնվեց մեծամտություն, որը հասարակությունն այլևս չի հանդուրժում, և կարծում եմ՝ սա արդեն հասել է հոգեկան խանգարվածության մակարդակի: Այս երևույթը այս երկիրը չի կարող ավելի երկար հանդուրժել:
– Իսկ ինչո՞ւ հենց հիմա: Ինչպես Դուք էիք ասում, նախորդ տարիներին նույնպես անարդարության և ոչ ժողովրդավարական միջադեպեր են եղել, ինչպիսիք էին քրդական հարցը, Դինքի դատավարությունը և այլն: Ալկոհոլի օգտագործման սահմանափակո՞ւմն էր, որ վերջին կաթիլը հասցրեց, և տեղի ունեցավ ժողովրդի պոռթկում:
– Ալկոհոլը և Գեզի զբոսայգին այս հարցի շատ չնչին մասն են: Երրորդ կամուրջը ալևիներ կոտորած սուլթանի անունով անվանելու հարցը փոքր կաթիլներից մեկն է: Սևան Նշանյանի դատավարաթյունը նույնպես մի փոքր կաթիլ է: Այդ բոլորը հավաքվելով՝ զանգվածային ազդեցություն ու հակազդեցություն ունեցան: Այս բոլորը անցած տարվա վերջին արդեն հասել էին վերջնակետին: Անցած տարվա վերջին երեք ամիսներին Թուրքիան տալիս էր այն ազդանշանը, որ այլևս չի կարողանում հանդուրժել Էրդողանին: Հետո՝ 2013թ. սկզբին, հայտարարվեց Քրդական խաղաղության ծրագրի մասին, և բոլորը կանգ առան՝ մտածելով, թե մի լավ բան է տեղի ունենում: Ու որոշեցին սպասել: Սակայն մայիսին տեսան, որ ոչ մի իրական փոփոխությւոն տեղի չի ունենում, և փորձում են մարդկանց համբերատարության սահմանները փորձել: Այս ամենը սկսվեց և ուժգնանալով՝ ժողովրդին սպառնալու դրսևորում ստացավ: Այս ամեն ինչը վերջին միջադեպերից հետո տեղի ունեցավ:
– «Թարաֆ» թերթի Ձեր վերջին սյունակում Դուք, ասելով՝ «մենք 11 տարի հետո այլևս ապրում ենք ավելի ազատ Թուրքիայում», մատնանշում էիք ներկայիս կառավարության իրականացրած կարևոր քայլերը: Կարո՞ղ եք մի քիչ խոսել այդ կետերի մասին և արդյոք նման հաջողություննե՞րն էին, որ հարբեցնելով Էրդողանին՝ դարձան նրա վերաբերմունքի փոփոխության պատճառը:
– Եկեք հերթականությամբ գնանք: Թուրքիայում վերջին 15 տարիների ընթացքում հասարակական-քաղաքական հսկայական զարգացումներ են տեղի ունեցել: Այս զարգացման քանի տոկոսն է կառավարության ստեղծագործությունը և քանի տոկոսն է սոցիոլոգիական և տնտեսական զարգացումների ազդեցությունը, դժվարանում եմ ասել, քննարկելի թեմա է սա: Նոր կառավարությունը, տարբերվելով նախորդներից և ուղղորդվելով այս նոր դինամիզմով, կարողացավ հասնել այստեղ: Այս առումով՝ բավական գնահատելի է նրա գործունէությունը: Այս կառավարության ամենակարևոր գործը բանակի իշխանությունը նվաստացնելով՝ բանակի գերիշխանությունը ոչնչացնելն էր: Կրիմինալ կենտրոնի վերածված թուրքական բանակի գրեթե բոլոր բարձրաստիճան ղեկավարներին պաշտոնանկ անելն ու բանտարկելը, կարծում եմ՝ Թուրքիայում արված ամենամեծ մաքրություններից է և պետք է միշտ գնահատվի: Երկրորդը տնտեսությունն էր, որ այս կառավարության օրոք բավական մեծ առաջընթաց ունեցավ: Իսկ երրորդը քրդական հարցն է, որը դեռ բոլորին չէ պարզ, թե ինչպիսի լծակներ են օգտագործված և ինչ բնույթի են դրանք: Սակայն ակնհայտ է, որ քրդական հարցում դրական ընթացք է արձանագրվել: Եվ, վերջապես, չորրորդ կարևոր կետը՝ առաջին անգամ Թուրքիայի Հանրապետության պատմության մեջ մի իշխանություն ոչ մուսուլմանական բնակչության հետ վարվեց այնպես, ինչպես նախորդ անգամներում տեղի չէր ունեցել: Առաջին անգամ քրիստոնյաներին չվերաբերվեցին որպես պատերազմի պատանդների, և կարելի է ասել՝ մեղմ և բարեկամական վերաբերմունք ցուցաբերեցին: Սա նույնպես պէտք է գնահատել: Այս առումով ես նախկինում որոշ չափով աջակցել եմ այս կառավարությանը: Սակայն Էրդողանը ցավոք այլևս շարժվում է այնպես, որ ժողովրդավարական երկրներում անհնար է նման վերաբերմունք հանդուրժելը: Նրա հոգեվիճակը հասել է մեծամոլության: Ինքը՝ Էրդողանը, բավական հետ է մնում Թուրքիայի հասարակության գրանցած քաղաքական և սոցիալական զարգացումից: Նրա օգտագործած բառապաշարը նման է գժերի օգտագործած բառապաշարին, և դա գնալով ավելի է անցնում համարձակության սահմանները:
Նա վերջերս երկրի կեսին անվանեց հարբեցող, քաղաքացիների հիսուն տոկոսի կողմից մարդասպան ճանաչված սուլթանի անունով կոչեց երրորդ կամուրջը և իրեն կրկին ազգային հերոս դարձրեց: Կրոնի մասին արված շատ անմեղ քննադատությունները, որ արվում և արվել են աշխարհի տարբեր երկրներում, որակեց մեծ վիրավորանք և ցանկացած քննադատության փորձում է պատասխանել զոռբայությամբ: Այս բոլորը բնական և առողջ մարդու վարվելաձև չեն:
– Ի՞նչ եք կարծում, Էրդողանի կուսակցության հետևորդները և նրա օգտին քվեարկողները նույնպե՞ս դժգոհ են նրանից:
– Կարծում եմ՝ կուսակցության խելացի անձինք, այսինքն՝ բարձրաստիճան կառավարող դասը, քաջ գիտակցում է Էրդողանի սխալները: Չեմ կարծում, որ այս դժգոհությունը դեռ հասած լինի ընդհանուր ընտրազանգածի մակարդակին: Սակայն կուսակցության հիմնադիրները, նախարարները և խորհրդականները շատ լավ տեսնում են, թե ուր են գնում: Նրանք հասկանում են նաև, որ այս անձը այլևս անտանելի բեե է ժողովրդի ուսերին, և պետք է այնպես անել, որ փափուկ անցումով հնարավոր լինի նրանցից ազատվել: Երկրի գրանցած հաջողությունները և կայունությունը չվնասելով՝ իշխանական այս փոփոխության միջոցը պետք է գտնվի: Բավական բարդ է լինելու, քանի որ Էրդողանը շատ ուժեղ քաղաքական գործիչ է և միանգամից չի հրաժարվելու…
– Ցուցարարները ցանկանում են, որ գործող կառավարության ղեկավարը փոխվի, և Էրդողանի փոխարեն ուրիշը գա: Նման հստակ պահանջ կա՞:
– Ձեր ասածը բավական նուրբ ուղղվածություն ունի: Ես չեմ կարծում, որ այդտեղ հավաքված ամբոխը այդ որոշումը տալու ունակ է կամ պատրաստ: Նրանք մի բան են ասում՝ Էրդողանը թող հեռանա: Չեմ կարծում, որ հստակ պատասխան ունենան, թե նրա տեղը ում են տեսնում: Ինչպես արևմտյան մամուլը բազմաթիվ անգամ անդրադարձել է, ես ևս կուզենայի կրկնել, որ այս բոլորի պատճառը Թուրքիայում ընդդիմության բացակայությունն է: Թուրքիայում կա երկու կուսակցություն՝ Հանրապետականները և ազգայնական շարժումը, որոնք ստանձնել են ընդդիմության դերը, բայց իմ կարծիքով՝ ընդամենը յոլա են տանում և ընդդիմադիրի դեր են խաղում: Բոլորը քաջ գիտակցում են, որ 2013թ. պայմաններում այս կուսակցությունները հնարավորություն չունեն որևէ բան անելու, և հայտնվել ենք փակուղում: Ուստի ցուցարարները բացականչում են, որ Էրդողանը պետք է հեռանա, սակայն գաղափար չունեն հաջորդների կամ այլընտրանքների մասին:
– Կան մարդիկ, որոնք փորձում են այս շարժումը վերաիմաստավորել և կոչել զինվորական հեղաշրջում: Ովքե՞ր են այս խմբակցությունները և ինչո՞վ է պայմանավորված վերաիմաստավորելու այս ցանկությունը: Արդյոք սա արվում է, որ պետությունը կարողանա ավելի կո՞շտ միջամտություն ցույց տալ ցուցարարներին, թե՞ փորձ է, որ զինվորական միջամտություն իսկապես տեղի ունենա:
– Չէ, այս պահին որևէ զինվորական միջամտության հավանականություն և ներուժ չկա: Ես նույնիսկ չէի հավատում, որ բանակը նման ուժ ուներ 2007թ., երբ նույնպես բամբասանքներ կային, քանի որ բանակը լրիվ փտած էր, ֆունկցիաներից զրկված և ուժազրկման փուլում էին գլխավոր շտաբի բարձրաստիճան զոնվորականները: Այս պահին թուրքական բանակը հեղափոխություն անելու ներուժ չունի, և թուրքական հասարակության մեջ նման միջամտության համար սոցիալական նախադրյալներ չկան: Առաջիկայում նման սցենար ես չեմ տեսնում: Իսկապես, կան լուսանցքային խմբեր, որոնք նախկին սովորության համաձայն իրենց ճղում են, թե նման բան է տեղի ունենալու: Կրկին, ձախակողմյան այս խմբերը, որոնք, ինչպես նշեցի, գաղտնի կապեր ունեն պետության և ոստիկանության հետ, փորձում են որակազրկել բողոքի այս շարժումը:
– Ներկայում մենք Թաքսիմում տեսնում ենք հանրապետականների, քեմալիստների, ազգայնականների, միասեռականների, ֆեմինիստների ու կրոնականների: Ինչպե՞ս է հնարավոր լինում առանց որևէ բախման տարբեր այս խմբերի ուս ուսի տված հակաիշխանական պայքարը: Հնարավո՞ր է, որ այս շարժումը որոշ ժամանակ հետո ղեկավարվի դրա մասնակիցներից միայն մեկի կողմից և դառնա նրա շարժումը:
– Սկսեմ երկրորդից: Ոչ՝ չեմ կարծում, քանի որ սա ինքնաբուխ և լայն տարածություն գտած շարժում է: Իշխանության ներկայացուցիչները չեն կարողանում հասկանալ, որ գործող կառավարությունը միայն իր օգտին քվեարկած քաղաքացիների 50 տոկոսով չի կարող իշխանության ղեկը պահել իր ձեռքում: Իսկապես, եթե այսօր կրկին գնանք ընտրությունների, որոշ չափով նվազելու են կուսակցության ձայները, սակայն կրկին բավական բարձր են լինելու: Ժողովրդավար երկրներում կառավարությունը պարտավոր է բացի իր ընտրողներից նկատի ունենալ նաև չընտրողներին: Այսինքն, պետք է կոնսեսնսուս լինի հասարակության ամենակարևոր երիտասարդ, կիրթ և քաղաքային բնակչության մասի հետ, երբ այն այլևս չի ընդունում քո իշխանությունը՝ քո վերաբերմունքը համարելով ոչ մարդկային և ոչ առողջ, և հնարավոր չէ, որ դու կարողանաս երկար տարիների իշխանություն ունենալ: Ամեն դեպքում կհեռանաս:
– Ինչպիսին էին արտասահմանյան և թուրքական մամուլի մեկնաբանությունները տեղի ունեցածի մասին: Շահարկումներ եղա՞ն:
– Դժվար է ասել՝ ինչպիսի շահարկումներ, բայց թուրքական մամուլը առաջին երկու օրը ոչ մի տեղեկություն չմատուցեց ընթերցողին: Կարծում եմ՝ վախեցան: Այսինքն, նրանք որդեգրեցին անտեսելու քաղաքականություն: Հետո, երբ Էրդողանը պաշտոնական այցով մեկնեց արտասահման, այդ վախից ձերբազատվեցին և սկսեցին որոշ հաղորդումներ տալ, և կարծես ստեղծվեց այն մթնոլորտը, որ թուրքական մամուլի գրեթե 80 տոկոսը առաջին իսկ օրվանից աջակցում էր ցույցերին: Սա անկասկած ծիծաղելի է, քանի որ մի ծայրահեղությունից մյուսը թևածող թուրքական մամուլը, հատկապես՝ Դողան գործակալությունը, մեզ մի անգամ ևս ցույց տվեց՝ ինչ մակարդակի է հասել թուրքական մամուլում խոսքի ազատությունը. այն շատ տխուր վիճակում է: Մամուլի՝ վերջին մի քանի օրերի ցուցաբերած աշխուժությունը երկու օրվա բացթողումը լրացնելու համար էր: Կարծում եմ՝ կարելի է ներել: Իսկ արտասահմանում, իմ հասկանալով, Էրդողանի մասին բավական մեծանում են կասկածները, և նրան որակավորում են վտանգաւոր առաջնորդ և անվստահելի անձ: Հետևաբար և՛ ամերիկացիները, և՛ եվրոպացիները փորձում են նպաստել կառավարության ղեկի փափուկ փոխանցմանը և բավական ուժեղ աջակցում են հնարավոր փոփոխություններին:
– Լավ, Սևա՛ն, իսկ ի՞նչ էք կարծում, ինչպես կձևավորվի ապագան: Ցուցարարները որևէ հաջողություն կունենա՞ն, Էրդողանը ինչպե՞ս կփոխի իր կեցվածքը:
– Ես գուշակ չեմ, հետևաբար շատ հստակ չեմ գիտակցում՝ ինչ պետք է ասեմ, սակայն ճանաչելով Էրդողանին՝ գիտեմ, որ նա շատ համառ է, հիվանդության աստիճանի ինքնահավան է և իր գործունեությունը իմաստավորում է որպես կրոնական և տիեզերական առաքելություն: Նա իշխանությունը առանց կռվի չի զիջի և բոլոր կամուրջները կայրի, եթե հարկ համարի՝ արյուն կթափի: Այստեղ ամբողջ պարտականությունը և պատասխանատվությունը նրա անմիջական շրջապատինն է: Այս մարդիկ, հատկապես՝ նախագահ Աբդուլլահ Գյուլը, և երկրորդը՝ կուսակցության հիմնադիրներից նրա օգնական Բյուլենտ Արինջը, պետք է շատ զգուշորեն կատարեն ժողովրդի կողմից իրենց վրա դրված պարտականությունը: Կարծում եմ՝ այս պարտականությունը որքան քաջությամբ և որքան շուտափույթ կատարեն, այնքան օգտակար կլինի Թուրքիայի հասարակության և իրենց կուսակցության համար:
Զրուցել է Ալին Օզինյանը
