Երևանում շատ բան արդեն չկա։
Շատերն ասում են՝ ժամանակի բնականոն ընթացք է։
Ես վստահ եմ, որ բնականոնից բացի՝ անբնական հիմարության ընդլայնված ընթացքի պատճառով է։
Կթվա՝ բոլորովին ոչ իմ ոլորտին եմ անդրադառնում, բայց ֆուտբոլի մասին «Շիրակ» թիմի նախագահ Արման Սահակյանի մանրակրկիտ հարցազրույցից հետո առաջացավ կորած Երևանի մի կտորի մասին նորից ասելու ցանկությունը։
Ֆուտբոլի թեման բերում է մեծ ամփոփումների, որոնք մեր մասին են, քաղաքի, հաղթել ուզելու ու նաև ուրախ ապրելու մասին են։
Ինչ պատահեց մեզ հետ և մեր քաղաքի հետ հենց այս ոլորտում։
Ութսունականներին դպրոց գնացած Երևանի կենտրոնի աշակերտները անպայման կհիշեն, որ երբ դպրոցական էինք, Հանրապետական ստադիոնը մեզ համար «маршировка» անելու տեղ էր, շքերթներից առաջ տանում էին «Հանրապետական» ստադիոն, որ լավ քայլենք շքերթի օրը։ Միջոցառումների վայր էր։
Ութսունականներին այդ ստադիոնում, օրինակ, տեղավորում էին Լեհաստանից եկած «Լունապարկը»՝ ատրակցիոն, կարուսել, ու մենք գնում էինք ժամանցի։ Այդ ստադիոնը կոչվում էր փոքր ստադիոն։
Նույն ժամանակ, քաղաքն ուներ իր մեծ, լուրջ «Հրազդան» ստադիոնը։ Ստադիոնի մոտով անցնելիս բոլորը թեքվում էին նստարանների շարքերի արանքից տեսնելու խոտը, դաշտը, այնպես, ինչպես նայում են ամեն օր տեսնելու հնարավորություն չունենալու մի կարևոր, խորհրդավոր բանի։
Ու դժվար է ասել՝ ինքն էր խորհրդավոր, թե իր մեջ կատարվողն էր խորհրդավոր ու մեծ։
Ինձ վիճակված էր մանկությունից մինչև քսանհինգ տարեկան ապրել «Հրազդան» ստադիոնի դիմացի բլրին։ «Հրազդանը» մեզ համար մի երևույթ էր, որին ավելորդ անգամ չէինք նայում։ «Գիտե՞ս` քանի մարդ ա տանում ստադիոնը» հարցը ես լսել եմ յոթ տարեկանից։ Ու անկախ նրանից` գիտեիր, թե չէ, հարցնողն անպայման ասում էր՝ յոթանասուն հազար։
Հիշեցնում է` «յոթանասուն հազար ասորի»-ն։
Յոթանասուն հազար ոգևորված հայ տանող հսկա ստադիոնը կարևոր օղակ էր ավելի մեծ ուրախությունների շղթայում։
Դիմացի բլրից՝ Շտապօգնության հիվանդանոցի մոտից, ստադիոնին նայելը ինձ կենսագրությամբ պարգևած արտոնություն էր։
Ֆուտբոլի օրերին մեր բակը դառնում էր համահանրապետական ավտոկայանատեղի։ Շրջաններից եկած մեքենաները տարբերվում էին իրենց գույներով․ կանաչ, դեղին «ժիգուլի» այդ օրերին էինք տեսնում միայն։ Հողի գործերից մի ժամ առաջ կտրված հայ տղամարդիկ մեկ, երկու ժամ շուտ, շրջաններից հասնում էին քաղաք, մեքենաները կայանում էին մեր մեծ բակում, ու ձորով՝ կարճ ճամփով իջնում ստադիոն։
Քաղաքի հոսքը գնում էր յոթանասուն հազար հայ տեղավորող ստադիոն։
Հայկական ուրախության հռնդյունը կամ չխփված գոլի պատվին արձակած հայկական ափսոսանքի գվվոցը, որ դիմացի ձորից հասնում էր մեր բակ, ու շենքերում, սեփական տներում ապրողների կենցաղը մի վայրկյան դադարեցնում էր, այն ժամանակ էլ, հիմա էլ, Արման Սահակյանի խոսքից հետո՝ մասնավորապես, վստահ եմ, որ միայն ֆուտբոլի մասին չէր։ Մի քանի ավելի կարևոր բաների մասին էր, որոնց անունները տալ չեմ ուզում, որովհետև այդ բառերը դարձել են գերօգտագործված, իմաստաքամ։ Առանց բաղադրիչների բաժանելու ավելի հասկանալի է՝ ինչի մասին է խոսքը։
«Հրազդան» ստադիոնը հանրապետական մշակույթ էր, հանրապետական լրջության նպատակ։
Եվ փաստն այն է, որ այն ստադիոնը, որ մեր սերունդն անվանում էր «պուճուր»՝ իր չափով ու բովանդակությամբ, փոխարինեց երկրի մեծ ստադիոնին ու դարձավ միակը։ «Պուճուր»-ը դարձավ մեծ, մեծը՝ քանդվեց։ Այստեղից՝ ամեն ինչ համապատասխանաբար։
Մեծ բաները «պուճուր» տեղերում տեղի չեն ունենում։ Նաև՝ սպորտի հարցում։
Մենք այնպիսի աննախանձ կարոտով նայեցինք Վրաստանի հավաքականի հաջողությանը, որ հավերժ մրցակցության մեջ եղած հարևանի հաղթանակով այդքան աննախանձ ուրախանալը ոչ թե մեր մեծ սրտի, այլ մեր արդեն անվերադարձ կորցրածի հետ համակերպված հանգստությունից էր գալիս։ Նայում էինք ու երազում ոչ թե ապագայի մասին, այլ՝ անցյալում էինք երազում։ Եվ երազանքը զուտ ֆուտբոլի մասին չէր միայն։ Մենք կարոտում ենք մեզ։
Մեկ, երկու, երեք, չորս տասնամյակ հպարտանում ենք տասը, քսան, երեսուն, քառասուն տարի առաջ խփած գոլերով։ Դրա պատվին անգամ յոթանասուն հազար երկրպագու տանող հսկան չենք պահել։ Փոխարինել ենք «պուճուր»-ով։
1990-ականներին «Հրազդան» ստադիոնի տարածքներում հայտնվեցին առաջին տոնավաճառները։ Տոնը քիչ էր այդ վաճառքի մեջ։ Նախ՝ տարիներն էին բարդ, բերվող ապրանքն էր սակավ ու ոչ բարձրակարգ։ Եվ տոնավաճառ իջնող գնորդների ապշանքն էր անձայն՝ ինչո՞ւ։
Ստադիոնը աստիճանաբար սկսեց իր անկումը։ 1978-ից ապրելով «Հրազդան»-ի դիմացի բլրին՝ ստադիոնը իմ մտքում ասոցացվում էր Հայաստանի հնարավոր հաղթանակի ու ֆուտբոլի սիրված հիմնի հետ։
Իննսունականներին իր սփռումը սկսած տոնավաճառային իրականությունը պարտադիր ուղեկցվում էր Բուլանովայի երգերի վնգունով։ Մենք կամաց-կամաց հարմարվում էինք անորակությանը։
Բարձրանալով ձորից ու ստադիոնից վերև՝ ձորի պռնկի մեր բակ, պետք է ասել, որ տղաները ինքնուրույն բակ իջնելու պահից ֆուտբոլ էին խաղում։ Ֆուտբոլ չխաղացող տղա չկար բակում։ Կային վիրտուոզներ, որոնց առաջին մեծ հանդիսատեսը պատուհաններից նայող բնակիչներն էին։ Բակը գիտեր իր լավագույն ֆուտբոլիստներին։ Բակի ֆուտբոլիստներից էին ծնվում ստադիոնի ֆուտբոլիստները։ Բակը ոգևորություն ուներ, իդեա ուներ իր մեջ, շարժիչ էր բակը։ Բակ-իրականությունն իր խաղերով մեռավ թվային իրականության մեջ․ սա միակ բնականոն փոփոխությունն էր։ Գուցե՝ կարևոր, բայց մնացածը բակի հետ կապ չուներ։ Մնացածը պետության հետ կապ ունի։ Չի բացառվում, որ պետությունն էլ բակի հետ ունի կապ։ Բայց դա արդեն փիլիսոփայություն է։
Նման թեմաների ամփոփումը միշտ բարձր բառերով է լինում․ պետական հոգածության պակաս, անանձնական սեր, պետական մտածողություն։ Սրանց բովանդակությունն էլ ենք սպառել։
Միակ բառը որ չկա՝ ուզելն է, ուզել, որ լինի, ուզել այնքան, որքան պետք է որևէ բան իրականացնելու համար։ Ուզել ոչ թե ի հեճուկս, այլ՝ հանուն ուրախության։
